ΠΑΝ Ο ΑΡΚΑΔΙΚΟΣ ΘΕΟΣ

Η Αρκαδία  αποτελεί τη γενέτειρα των Θεών του Ελληνικού Πανθέου.
Φιλοξένησε  στη γη της  , τη γέννηση και  την ανατροφή τους από τις Νύμφες στα βουνά της.

Η θρησκεία στην Αρκαδία, είχε τις ρίζες της στη  γη της και ήταν πάντοτε δεμένη με τις αρχαίες φυλές του ελληνικού κόσμου.

Η σύνδεση αυτή αποτελεί και μια εξήγηση του ιδιόρρυθμου και ευλαβικού χαρακτήρα αυτής της θρησκείας.

Και οι πρώιμοι Έλληνες, οι Αρκάδες, διατήρησαν πιστότερα από όλους τους άλλους Έλληνες, τον πρωτογονικό συμβολισμό , τους θρησκευτικούς θρύλους και τις απλές λαϊκές παραδόσεις.

Η εμφανής ευσέβεια τους , η οποία έγινε αντικείμενο αναφοράς από τους ιστορικούς (Πολύβιος «η προς το θείο ευσέβεια) , εκφράστηκε με τελετές και εορτές μυστικιστικού τύπου (πχ  Λύκαια Μυστήρια),γνωστά για την λαμπρότητα σε όλον τον αρχαϊκό ελληνικό και μη, κόσμο.

Η θεότητα  που χαρακτήρισε την αρχαία αρκαδική θεολογία και αποτέλεσε και συνεχίζει  να αποτελεί σύμβολό της, είναι ο  Πάνας.

Αποδίδεται  ως ο  Αρκαδικός δαίμων.

Η λέξη «δαίμων» προερχόμενη από τη αρχαία ελληνική λέξη «δαίω», (μοιράζω, αποδίδω σε κάποιον αυτό που το αξίζει) και αποδόθηκε  στους θεούς, ως φορείς της διανομής τύχης και της δικαιοσύνης του καθενός, ασχέτως αν αργότερα, έγινε συνώνυμο του διαβόλου και των εκπτώτων ταγμάτων του.

Ο ομηρικός ύμνος  τον παρουσιάζει ως «υιό του Ερμή»  με τραγοπόδαρα και δύο κέρατα , που αρεσκόταν σε θυορυβώδεις  χορούς  και έτρεχε
μαζί με τις Νύμφες στα λιβάδια και στα  σύνδεντρα, στα ρυάκια και στις πυκνές λόγμες  με την υπέροχη ατιμέλητη κώμη του»

Ο Πάνας είναι  η χορευτική θεότητα των ερημιών , των βουνών  και ανάμεσα του  στα Αρκαδικά βουνά, οι νύμφες των  βουνών , οι Ορειάδες, αόρατοι μουσουργοί , τραγουδάνε από τα βάθη των σπηλαίων, υφαίνοντας αραχνοϋφαντα  υφάσματα που κατά τον θρύλο , κανένας θνητός δε μπορούσε να δει.

Ο τραγοπόδαρος θεός δεν είναι μόνο επιδέξιος  χορευτής αλλά , όπως έχει γραφεί και  πιο παλιά ( βλ. «Τα μουσικά όργανα στην Αρχαία Αρκαδία») είναι και  εξαίρετος μουσικός.

Ο ήχος της  φλογέρας του, αποτελεί την αφορμή για  το ξεκίνημα του χορού στον οποίο συμμετέχουν οι Νύμφες, οι Χάριτες και οι Ώρες , συνεπαρμένες από το γλυκό ήχο της καλαμένιας φλογέρας του Πανός.

Και ο μύθος  αναφέρει τον Πάνα, γονυπετούντα να εξομολογείται τον έρωτα του, στην Σύριγγα  .

 

Αυτή όμως τρομαγμένη από την σωματική δυσμορφία του Πάνα, καταφεύγει στις όχθες του θεού Λάδωνα, ικετεύοντάς τον, να την σώσει από τον Πάνα.

 

Και αίφνης, ο Λάδωνας, εισακούοντας την παράκληση της Σύριγγας, την μεταμορφώνει σε καλάμι, με αποτέλεσμα, ο Πάνας , απλώνοντας το χέρι του για να την πιάσει, αντί για την αγαπημένη του, βρίσκει στο χέρι του , ένα καλάμι.

 

Εκφράζοντας την απογοήτευσή του  ο Πάνας, κόβει καλάμια , με διαφορετικό  μήκος μεταξύ τους , και , ενώνοντάς  τα με κερί , δημιουργεί τον αυλό, την Σύριγγα, το μουσικό όργανο των βοσκών. 

 

Και η «πολύμηλος» Αρκαδία (ενν. γεμάτη πρόβατα) αποκτά το ποιμενικό της  σύμβολο, την τοπική της θεότητα  . 

Σε άλλα γλυπτά, ο Πάνας παρουσιάζεται να παίζει φλογέρα πλάι στον Απόλλωνα και να παρουσιάζεται  ως ισάξια θεότητα , με αυτή του δωδεκαθέου Κατά τον  Διονύσιο από την Αλικαρνασσό, ο  Πάνας είναι « Αρκάδι δε Αρχαιότατος  και τιμιώτατος»

 

Η αρκαδική αυτή θεότητα , που θεωρείται ως ο αρχαιότερος  θεός του Πανθέου της πατρώας  θρησκείας, λατρεύτηκε από άκρη σε άκρη των Αρκαδικών βουνών (Μαίναλο, Κυλλήνη, Παρθένιο, Λύκαιο, Νόμιο , Ερύμανθος) και δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι  κάθε  αρκαδικός ορεινός όγκος πλημμυριζόταν από την Πανική θεότητα «Υψηλών ορέων έφοροι , κεραοί χοροπαίκται Πάνες, βουχίλου κράντορες Αρκαδίης»

 

Κατά τον  Παυσανία , το ιερό βουνό του Πανός , είναι το Μαίναλο , όπου οι πλησίον του βουνού κάτοικοι ,ισχυρίζονταν ότι είχαν ακούσει τον ήχο της σύριγγας του Πάνα «Το δε όρος το Μαινάλιον ιερόν  μάλιστα είναι Πανός ΄ νομίζουσι, ώστε οι περί αυτό και επακροάσθαι  συρίζοντος του Πανός , λέγουσι»,ενώ  ο ίδιος (ο Παυσανίας) , αναφέρει και ότι στο Λύκαιο όρος, λάμβαναν χώρα , όπως γράφτηκε πρόσφατα , τα «Διάπανα», αγώνες , προς τιμήν του Πάνα, ταυτόχρονα, με τα Λύκαια, (προς τιμή του Δία) , με αποτέλεσμα να κυριαρχεί η θέση ότι επρόκειτο , για θεότητα διπλής υποστάσεως , τον Διοπάνα.

 

Ο περιηγητής, συνεχίζοντας την  αφήγησή  του για τον Πάνα, αναφέρει ότι:

 

«Της Λυκοσούρας δε , έστι εν δεξιά Νόμια όρη καλούμενα και Πανός τε Ιερόν εν αυτοίς, έστι Νομίου και το  χωρίον ονομάζουσι Μέλπειαν, το από της σύριγγος μέλος ενταύθα Πανός ευρεθήναι λέγοντες.

 

Κληθήναι δε τα όρη, Νόμια, προχειρότατον μεν έστι εικάζειν επί του Πανός, ταις νομαίς, αυτοί δε οι Αρκάδες νύμφης είναι φασίν όνομα» 

Στο όρος Παρθένιο, όπου υπήρχαν χελώνες , οι οποίες ήταν αντικείμενο ευλάβειας  από τους κατοίκους , ως ιερές του Πάνα, αν και το όστρακό τους ήταν κατάλληλο για την κατασκευή λύρας , λέγεται, ότι   ο Πάνας παρουσιάστηκε ενώπιον του δρομέα Φειδιππίδη, (που είχε αποσταλεί εκ μέρους των Αθηναίων , προκειμένου να ζητήσει τη συνδρομή των Σπαρτιατών , εν όψει της περσικής επίθεσης ) και του παραπονέθηκε δεν του πρόσφεραν τις δέουσες τιμές, ενώ αυτός , θα ήταν χρήσιμος στον αγώνα τους, κατά των Περσών.

 

«Απωτέρω δε ολίγον Πανός  εστί , ένθα Φειδιππίδη φανήναι τον  Πάνα και ειπείν ά προς αυτόν Αθηναίοι τε και κατά ταύτα Τεγεάται λέγουσι»(Παυσανίας «Τα Αρκαδικά )

 

Μετά την νίκη στο Μαραθώνα, οι Αθηναίοι δεν ξέχασαν τον Αρκάδα θεό και ανέγειραν ιερό στην Ακρόπολη, αφιερωμένο σε αυτόν , ενώ σε άγαλμα του γλύπτη Σιμωνίδη , αναγράφεται  « Τον τραγόπουν εμέ Πάνα, τον  Αρκάδα, τον κατά Μήδων, τον μετ΄ Αθηναίων , στήσατο Μιλτιάδης» και αργότερα, ετελούντο εορτές προς τιμήν του, τρεις φορές τον χρόνο.

 

Ο Πάνας θεωρείτο ότι κατείχε  το χάρισμα της προφητείας. Λέγεται μάλιστα , ότι ο Απόλλωνας διδάχθηκε τη μαντική από τον Πάνα και αργότερα έφτασε στους Δελφούς , κατόπιν χρησμού της Θέμιδος. Από την αρχαία Αρκαδική πόλη Ακακήσιο, όπου έκαιγε «άσβεστο πυρ» , ο Πάνας έδινε τους χρησμούς του, με την ιέρεια του , την νύμφη Ερατώ , γυναίκα του μετέπειτα βασιλιά της Αρκαδίας.

 

«Λέγεται δε ως προς τα έτι  παλαιότερα και μαντεύοιτο ούτος ο θεός , προφήτιν δε Ερατώ Νύμφην  αυτώ γενέσθαι ή Αρκάδι της Καλλιστούς συνώκησε»

Το άλλο πρόσωπο  του Πάνα.

Πέραν της  συνηθισμένης εικόνας που η ιστοριογραφία  έχει καταγράψει για τον Πάνα και  τον παρουσιάζει σαν τον εύθυμο , ανέμελο, ερωτύλο θεό , που η μόνη του ασχολία είναι η μουσική και η καλοπέραση  , ο Πάνας αποτελούσε τιμωρητική οντότητα , θεότητα που μπορούσε να προκαλέσει τρόμο και φόβο στους ανθρώπους, σε περίπτωση διαταρασσόταν η ηρεμία και ο ύπνος του.

 

Στις εκφάνσεις  οργής του Πανός , οι οποίες περιελάμβαναν  ορμητικούς χειμμάρους , ηλίαση κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, καθώς  λιποθυμία ή συγκοπή (Ευριπίδης-Μήδεια)  αποδόθηκε και η ερμηνεία της  λέξης Πανικός , που χρησιμοποιείται ως τις μέρες μας, δηλαδή το «πανικόν δείμα» , με αποτέλεσμα οι Αρκάδες ποιμένες να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί ως προς τη διατήρηση της ηρεμίας της φύσεως , τις ώρες που αυτή ησυχάζει.

 

Σήμερα

Παρά την  σκληρή όψη του, που ορισμένες  φορές , ο Πάνας εξωτερίκευε, είναι  δεδομένο και αναμφίβολο , ότι  ως πανάρχαιη ελληνική θεότητα , έχει αφήσει το στίγμα

του, ως ο φορέας της μελωδίας , ως επιδέξιος  χορευτής, ως αγρονόμος, μηλονόμος (προστάτης των κοπαδιών) θηρονόμος και  αιγελάτης.

 

Σε καμιά περίπτωση , η πραγματική του υπόσταση  δεν   ανταποκρίνεται με την γελοιοποιητική ροπή και τάση που επικράτησε τις κατά πρώιμες χριστιανικές εποχές, όπου καταπολεμήθηκε οποιοδήποτε υπόλειμμα «εθνικής» παράδοσης,μέσω της  οποίας ο Πάνας εμφαίνεται ως ασόβαρος, φιλόσαρκος, σάτυρος , φορέας του κακού και του ανήθικου.

 

 

 

Ο ΠΑΝ (Το Παν) ΜΕΣΑ ΜΑΣ THE WATERBOYS

 

 

Ορφικός ύμνος Πανός (θυμίαμα ποικίλα)i

Τον Πάνα προσκαλώ τον ίσχυρόν, των ποιμενικόν το σύμπαν του κόσμου (το κοσμικόν σύμπαν) τον ούρανόν και την θάλασσαν και την γήν πού είναι βασίλισσα των πάντων, και το αθάνατον πυρ διότι αυτή είναι τα μέλη του Πάνος. Ελα εσύ πού είσαι μακάριος, πηδηχτής, πού τρέχεις γύρω. και κάθεσαι στον ίδιο θρόνο με τάς ώρας (τάς έποχάς) εσύ πού τα μέλη σου μοιάζουν με της γίδας, ό μανιακός, πού εύκολα ενθουσιάζεσαι και περνάς τη ζωή σου μέσα σε σπήλαια· εσύ υφαίνεις την άρμονίαν του κόσμου με παιχνιδιάρικο τραγούδι, εΐοαι ό βοηθός των φαντασμάτων και ό δημιουργός μεγάλων φόβων εις τους ανθρώπους· χαίρεσαι να είσαι στις πηγές με γιδοβοσκούς και βοίδοβοσκούς και βλέπεις μακρυά, είσαι κυνηγός, φίλος της Ηχους, καί χορεύεις μαζί με τις νύμφες παράγεις τα πάντα, είσαι πατέρας των πάντων, εσύ ό θεός με τα πολλά ονόματα είσαι κυρίαρχος του κόσμου, αύξητής (συντελείς εις την αύξησιν), φέρεις το φως, είσαι ό καρποφόρος Παιάν χαίρεσαι στα σπήλαια, υπερβολικά θυμώνεις, καί είσαι αληθινός (πραγματικός) Ζευς με κέρατα διότι εις εσένα στηρίζεται το άπέραντον δαπεδον της γης καί υποχωρεί το βαθύ ρεύμα του ακαταπόνητου πόντου.καί ο Ωκεανός ελίσσεται γύρω από τ ην γήν μέσα στα νερά· καί το έναέριον μέρος (μερίδιον) της τροφής, πού είναι σπινθήρ ζωής εις τα ζωντανά καί το μάτι του ελαφρότατου πυρός επάνω από την κορυφήν διότι αυτά τα θεϊκά, πού είναι πολυποίκιλα, προχωρούν (κινούνται) δια των ιδικών σου εντολών συ μεταβάλλεις τάς φύσεις (την φυσικήν κατάστασιν) όλων τον πραγμάτων κατά τάς ίδικάς σου προβλέψεις καί τρέφεις το γένος των ανθρώπων εις τον άπέραντον κοσμονΆλλα βάδιζε (έλα) εις τάς ίερωτάτας σπονδάς συ ό μακάριος, πού είσαι γεμάτος από βακχικήν μανίαν. Ο ενθουσιώδης, καί δόσε να εχωμεν καλόν τέλος του βίου καί δίωξε την μανίαν του πανικού (τον μανιακον πανικόν) εις τη πέρατα της γης.

Πᾶνα καλῶ κρατερόν, νόμιον, κόσμοιο τὸ σύμπαν, οὐρανὸν ἠδὲ θάλασσαν ἰδὲ χθόνα παμβασίλειαν καὶ πῦρ ἀθάνατον· τάδε γὰρ μέλη ἐστὶ τὰ Πανός. ἐλθέ, μάκαρ, σκιρτητά, περίδρομε, σύνθρονε Ὥραις, αἰγομελές, βακχευτά, φιλένθεε, ἀστροδίαιτε, ἁρμονίαν κόσμοιο κρέκων φιλοπαίγμονι μολπῆι, φαντασιῶν ἐπαρωγέ, φόβων ἔκπαγλε βροτείων, αἰγονόμοις χαίρων ἀνὰ πίδακας ἠδέ τε βούταις, εὔσκοπε, θηρητήρ, Ἠχοῦς φίλε, σύγχορε νυμφῶν, παντοφυής, γενέτωρ πάντων, πολυώνυμε δαῖμον, κοσμοκράτωρ, αὐξητά, φαεσφόρε, κάρπιμε Παιάν, ἀντροχαρές, βαρύμηνις, ἀληθὴς Ζεὺς ὁ κεράστης. σοὶ γὰρ ἀπειρέσιον γαίης πέδον ἐστήρικται, εἴκει δ᾽ ἀκαμάτου πόντου τὸ βαθύρροον ὕδωρ Ὠκεανός τε πέριξ † ἐν ὕδασι † γαῖαν ἑλίσσων, ἀέριόν τε μέρισμα τροφῆς, ζωοῖσιν ἔναυσμα,   καὶ κορυφῆς ἐφύπερθεν ἐλαφροτάτου πυρὸς ὄμμα. βαίνει γὰρ τάδε θεῖα πολύκριτα σαῖσιν ἐφετμαῖς· ἀλλάσσεις δὲ φύσεις πάντων ταῖς σαῖσι προνοίαις βόσκων ἀνθρώπων γενεὴν κατ᾽ ἀπείρονα κόσμον. ἀλλά, μάκαρ, βακχευτά, φιλένθεε, βαῖν᾽ ἐπὶ λοιβαῖς εὐιέροις, ἀγαθὴν δ᾽ ὄπασον βιότοιο τελευτὴν Πανικὸν ἐκπέμπων οἶστρον ἐπὶ τέρματα γαίης.